آزمون مزاج سنجی دکتر حکیمی
آزمون مزاج سنجی دکتر حکیمی جهت بررسی مزاج کبد طراحی شده است که بر اساس امتیاز مشخص شده وضعیت تری و خشکی کبد را مشخص میکند. این پرسشنامه کلیه مراحل اعتبارسنجی را طی نموده و با استفاده از شاخص های مد نظر منابع مکتوب طب ایرانی و با مشارکت متخصصین طب ایرانی و متخصصین متدولوژیست ارائه شده است.
تعداد سوالات
9 سوال
ویژه
تعیین تری و خشکی کبد
زمان آزمون
3 دقیقه
هزینه
رایگان
— Hakimi Liver Mizaj Questionnaire (HLMQ) —
پرسشنامه مزاج کبد حکیمی
پرسشنامه 9 سوالی و چک لیست 11 سوالی تعیین مزاج تر و خشک کبد اولین پرسشنامه و چک لیست ارزیابی مزاج تر و خشک کبد در طب ایرانی است که کلیه مراحل اعتبار سنجی را طی نموده است. نتایج این مطالعه در پایان نامه با عنوان طراحی و بالینی سنجی ابزار تشخیصی مزاج تر و خشک کبد در طب سنتی ایران در دانشکده طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی گزارش گردیده است. این ابزارها با استفاده از شاخص های مد نظر منابع مکتوب طب ایرانی جهت تعیین تر و خشک کبد و با مشارکت حداقل 30 متخصص طب ایرانی و متدولوژیست با تجربه در حیطه ابزار سازی جهت افراد 60-20 سال طراحی و اعتبار سنجی شده است و در آینده نزدیک مقالات آن به جامعه علمی تقدیم میگردد. توصیه میگردد همکاران ارجمند جهت استفاده از این ابزارها در هر گونه پژوهش، مستندات مرجع آن را به اساتید راهنما یا مشاور پروژه خود شامل متخصص طب ایرانی و همچنین اپیدمیولوژیست یا متخصص آمار زیستی ارایه نمایند و در صورت موافقت ایشان از پرسشنامه یا چک لیست و یا هر دو استفاده نمایند.
گزارش مختصر روند طراحی و اعتبار سنجی پرسشنامه و چک لیست:
پرسشنامه خود اظهاری مزاج حکیمی جهت تعیین مزاج تر و خشک کبد
پرسشنامه خود اظهاری تعیین مزاج تر و خشک کبد شامل 9 سؤال است که جهت تعیین وضعیت مزاج کبد از نظر تر و خشک بکار میرود. این پرسشنامه توسط حکیمی و همکاران در سال 2019 طراحی و روایی و پایایی آن مورد بررسی قرار گرفته است. در اين پژوهش جهت تبيين مفهوم مزاج و سوء مزاج تر و خشک کبد، از روش تحليل مفهوم هيبريدي شامل سه مرحلهی نظري (مروري بر مطالعات)، كار در عرصه (مصاحبه )، و تحليل استفاده شد. با استفاده از 11 کتاب مرجع طب ایرانی و مصاحبه با 16 نفر از متخصصان طب سنتی علایم و نشانههای مزاج و سوء مزاج تر و خشک کبد استخراج و به ازای هر علامت یک تا سه گویه و در مجموع 280 گویه طراحی شد. در مرحله بعدی روایی صوری و محتوای پرسشنامه با مشارکت 30 داوطلب و 11 متخصص طب ایرانی انجام و نهایتا 51 گویه باقی ماند. پایایی گویهها با انجام آزمون- باز آزمون با مشارکت 26 داوطلب و به فاصله زمانی سه هفته انجام شد. همبستگی درونی پرسشنامه بیش از 75/0 محاسبه شد و شاخص ثبات به روش آزمون بازآزمون با محاسبه شاخص کاپای اصلاح شده، شاخص جیوت و آلفا کریپندرف محاسبه شد. بر اساس صلاحدید کارگروه اپیدمیولوژیست و متخصصین طب سنتی گویهای حذف نشد، زیرا در جدول توافقی، مجموع توافق کامل و نسبی برای گویه هایی که کاپای اصلاح شده یا جیوت بالاتر از 40/0داشتند، قابل قبول بود.
جهت حصول توافق بهتر در تشخیص متخصصان، طی یک نشست سه روزه با شرکت 14 نفر از متخصصین طب ایرانی، علایم برگرفته از متون و مصاحبه متخصصان و داوطلبان ارایه و پس از بحث گروهی کرایتریای ماژور و مینور مزاج تر و خشک کبد از بین علایم انتخاب گردید. روایی سازه و ملاکی با استفاده از روش Known-groups validity بررسی شد. بدین صورت که جهت تعیین استاندارد طلایی 218 شرکت کننده توسط یک تیم 3 نفره از متخصصین طب ایرانی عضو هیات علمی دانشگاه با حداقل 5 سال سابقه کار بالینی و پژوهشی ویزیت گردیده و مزاج کبد شرکتگنندگان با استفاده از کرایتریا های مشخص شده و تشخیص بالینی متخصصان تعیین و بصورت جداگانه ثبت شد. از بین این افراد در تعیین مزاج 206 نفر بین متخصصین توافق کامل یا نسبی وجود داشت که مزاج های تعیین شده بعنوان استاندارد طلایی در نظر گرفته شد. همزمان شرکت کنندگان پرسشنامه خود اظهاری را نیز تکمیل نمودند. پس از انجام روایی سازه به روش گروههای شناخته شده، آنالیز واریانس انجام شد و9 گویه باقی ماند.
علاوه بر روایی سازه به روش گروه های شناخته شده، تحلیل عاملی نیز بر روی 9 گویه باقیمانده انجام شد و 3 فاکتور استخراج شد. تحلیل عاملی نهایی نشان داد فاکتور اول شامل 5 گویه و فاکتور دوم و سوم هر کدام نیز شامل 2 گویه هستند. بر اساس تصمیم گیری تیم کارگروه، فاکتور 1، فاکتور چاقی یا امتلاء، فاکتور 2، میزان ادم و فاکتور3 کیفیت صدور افعال و میزان تعریق در نظر گرفته شد. از نقاط قوت این ابزار وزن دهی متفاوت به گویه ها است. وزن دهی فاکتورها بر اساس مدل رگرسیون خطی انجام شده است. در این روش، متغیر وابسته، تشخیص نهایی مزاج تر و یا خشک کبد و یا اعتدال توسط تیم متخصصین به عنوان استاندار طلایی است و متغیر مستقل، در یک مدل مجموع نمرات و در مدل دیگر متوسط نمرات 3 فاکتور در نظر گرفته شد. دقت مدل دوم یا بر اساس متوسط نمرات 3 فاکتور بهتر از مدل اول بود. بر اساس این روش فاکتور 1 یا امتلاء با 5 گویه بیشترین وزن را داشت.
چک لیست مزاج حکیمی جهت تعیین مزاج تر و خشک کبد
چک لیست اولیه شامل 98 گویه بود که پس از انجام روایی صوری کیفی و کمی و حذف گویه های با ضریب تاثیر کمتر از 5/1 تعداد گویه ها به 58 گویه رسید. پس از انجام مراحل مختلف روایی محتوا 31 گویه به مرحله پایایی راه یافت. پایایی ابزار توسط 10 متخصص برای 21 بیمار به فاصله 3 هفته مورد ارزیابی قرار گرفت. همبستگی درونی پرسشنامه بیش از 75/0 محاسبه شد و شاخص ثبات به روش آزمون بازآزمون با محاسبه شاخص کاپای اصلاح شده، شاخص جیوت و آلفا کریپندرف محاسبه شد. بر اساس صلاح دید کارگروه اپیدمیولوژیست و متخصصین طب سنتی گویه ای حذف نشد، زیرا در جدول توافقی، مجموع توافق کامل و نسبی برای گویه هایی که کاپای اصلاح شده یا جیوت کمتر از 4/0 داشتند، قابل قبول بود. پس از انجام روایی سازه به روش گروه های شناخته شده، آنالیز واریانس انجام شد و11 گویه باقی ماند. برای تایید روایی سازه اول میبایست مقدار پی از نظر آماری معنادار (سطح معناداری کمتر از 05/0) باشد. ثانیا میبایست روند صعودی و یا نزولی مشاهده شده منطبق با وضعیت خشکی، اعتدال و تری باشد. ثالثا اختلافات مشاهده شده بین هر دو گروه نیز از نظر آماری معنادار باشد (سطح معناداری آماری 1/0 در نظر گرفته شد). در تحلیل عاملی 3 عامل شامل میزان چربی و ترهل، میزان عضله و فاکتور سوم میزان رطوبت پوست و مخاط استخراج شد. در نهایت برای تعیین نقطه برش پرسشنامه و چک لیست تعیین تری خشکی مزاج کبد از آزمون ANOVA در حالات مختلف استفاده شد و با رسم منحنی راک نقطه ی برش مناسب با تاکید بر ویژگی بالا معین شد. حساسیت و ویژگی گروه ها در نقاط برش تعیین شده برای پرسشنامه و چک لیست در جداول زیر آمده است.
| Specificity | Sensitivity | Score | Domain | Scales |
| 0.88 | 0.57 | 205/63≥ | Dryness | پرسشنامه Questionnaire |
| – | – | 205/64- 237/4 | Temperate | |
| 0.88 | 0.72 | 237/5≤ | Wetness | |
| 0.76 | 0.89 | ≥301 | Dryness | چک لیست Check List |
| – | – | 300-333/3 | Temperate | |
| 0.79 | 0.85 | ≤333/4 | Wetness |
نکته: پس از انجام مراحل روانسنجی مشخص شد نبض جزء معیارهایی است که از نظر میزان ضرورت و اهمیت در مراحل تعیین روایی محتوا کاملاً معنی دار است اما در مرحله روایی سازه به دلیل عدم تبحر یا وجود عوامل مداخلهگر فراوان از معیارهای تشخیصی حذف شد. 5 فاکتور از اجناس عشره یعنی لون، ویژگی مو و کیفیت خواب، تضرر و انتفاع (انفعال از کیفیات اربعه) و اعراض نفسانی به طور کامل در مراحل روانسنجی ابزار سنجش سوء مزاج تر و خشک کبد حذف شدند. در این خصوص لازم به توضیح است که برخی از این شاخص ها در پرسشنامه گرمی – سردی کبد که بزودی منتشر خواهد شد اعتبار خود را نشان داده اند و برخی هم علیرغم دقت بالا و توجه ویژه تیم پژوهش رابطه معناداری با مزاج تعیین شده نداشتند و بر اساس متد مشخص شده بالاجبار در فرایند اعتبار سنجی حذف شده به پرسشنامه نهایی نرسیدند. این مساله اهمیت پژوهش های میدانی و اعتبار سنجی بسیاری از تئوری ها مطرح شده در منابع طب ایرانی را بیش از پیش نشان می دهد.
پژوهشگران محترم می توانند تا زمان چاپ مقاله مستند این پرسشنامه به پایان نامه آن رفرنس دهند:
Hakimi F. Development and clinimetrics of diagnostic tool of Wet and Dry dystemperament (sue- mizaj) of liver in Iranian Traditional Medicine (Persian medicine): Shahid Beheshti University of Medical Science; 2019. [PhD Thesis]
ایمیل پژوهشگر محترم:
دکتر فاطمه حکیمی – متخصص طب ایرانی