برای دانستن مفهوم مزاج ابتدا باید با تعاریف ارکان آشنا شویم. طبق فلسفه طب سنتی ایرانی تمامی موجودات اعم از انسان و حیوان و نبات و جماد، از چهار عنصر یا رکن تشکیل شده اند که عبارتند از آتش، آب، خاک و هوا. هر کدام از این چهار عنصر دارای کیفیت ها خاص خود شامل گرمی سردی یا تری خشکی هستند
البته باید توجه داشت نامهای خاک و آتش و آب و هوا در واقع سمبل هستند و نمی توان آنها را به صورت مجزا در موجودی پیدا کرد. مثلاً عنصر آتش در یک موجود نمایانگر تمامی مواد و اجزایی هست که سبب گرمی و خشکی در آن موجود می شوند و آب سمبل اجزایی هست که مسبب سردی و تری هستند. البته هر کدام از این عناصر وظایفی را در هر موجود بر عهده دارند که در جدول ذکر شده است.
در هر موجودی تمامی این چهار عنصر وجود دارند و از آمیختن آنها با هم و برهمکنش بین آنها در نهایت کیفیتی در آن موجود غالب میگردد که برآیندی از هر چهار عنصر است و آنرا مزاج می نامند. به عنوان مثال در گنجشک ها هر چهار عنصر وجود دارد اما عناصر گرم شامل آتش و هوا در مقادیر بیشتری هستند, لذا مزاج آنها گرم است. برعکس در اکثر ماهی ها عنصر آب بیشتر از سه عنصر دیگر است، لذا مزاج آنها سرد می شود.
اعضای مختلف بدن انسان نیز از نظر ترکیب نسبی ارکان با هم فرق دارند و علت این تفاوت عملکردی است که آن عضو باید در بدن داشته باشد. مثلا قلب دائماً در حال حرکت است و لازمه حرکت زیاد، گرمی و خشکی است لذا عنصر آتش در قلب از سه عنصر دیگر بیشتر است. قلب گرمترین و خشک ترین عضو بدن است. همچنین استخوانها نیاز به استحکام و عدم شکل پذیری دارند لذا عنصر خاک در آنها از سه عنصر دیگر بیشتر است، لذا دارای مزاج سرد و خشک هستند. در نهایت از برایندی که مزاج اعضای مختلف بدن انسان با هم دارند، یک مزاج عام یا مزاج کلی در آن شخص ایجاد می شود. بخش مهمی از دستورات حفظ سلامتی در طب سنتی ایران بر اساس مزاج هر فرد ارایه شده است لذا هر فرد باید از طریق پزشک متخصص طب سنتی و یا پرسشنامه های استاندارد نسبت به تعیین مزاج خود اقدام نموده و جهت استفاده از دستورات حفظ سلامتی اقدام نماید. با توجه به تنوع فراوان شاخص های تعیین مزاج، حکمای طب ایرانی این شاخصها را در ده گروه قرار داده اند و نام اجناس عشره تعیین مزاج بر آنها نهاده اند که شامل گرمی و سردی پوست بدن، وضعیت رنگ بدن، مو، اندام ها، وضعیت حرکات جسمی، روحیات و …می باشد. پزشک طب سنتی بر اساس جمع بندی نشانه های مذکور نسبت به تعیین مزاج اقدام می نماید. در حالات معمولی با استفاده از پرسشنامه استاندارد تعیین مزاج می توان جهت تعیین مزاج اقدام نمود. در برخی موارد جمع بندی شاخص های جهت تعیین مزاج پیچیدگی خاص خود را دارد و در این موارد تعیین نهایی مزاج صرفا بعهده پزشک متخصص طب سنتی می باشد. پرسشنامه های استاندارد تعیین مزاج تعیین آزمون تعیین مزاج دکتر مجاهدی اولین پرسشنامه استاندارد تعیین مزاج می باشد که برای تعیین مزاج عام طراحی شده است و هر فرد می تواند بر اساس نتایج آن تا حدود زیادی به مزاج خود پی ببرد.
