تشخیص مزاج یک تخصص است که باید بر اساس اصول و پارامترهای معرفی‌شده در منابع طب ایرانی آموخته شود. پزشکان طب ایرانی نوع مزاج هر فرد را با مشاهده و بررسی ویژگی‌های او تعیین می‌کنند. بر این مبنا دامنه وسیعی از ویژگی‌های فیزیکی، فیزیولوژیکی و روانشناختی در قالب ده گروه شاخص در منابع اصلی طب ایرانی برای شناسایی مزاج ذکر شده است.
در این بخش، به بررسی ده شاخص برای شناسایی مزاج خواهیم پرداخت.
لمس
آیا تا به حال هنگام دست دادن متوجه گرمی یا سردی دست کسی شده‌اید؟ زمانی که فردی دست دیگری را می‌فشارد، یا هنگام تماس اندام ها و بدن ممکن است گرمی یا سردی حس شود. گرمی بیش از حد پوست نشانه‌ای از مزاج گرم است، و سردی بیش از حد نشان‌دهنده مزاج سرد است. دمای محیط اطراف ممکن است بر این احساس تأثیر بگذارد؛ بنابراین، توصیه می‌شود فرد به مدت کافی در دمای اتاق بماند تا این معیار دقت بیشتری داشته باشد. بر همین منوال احساس نرمی یا خشکی بیش از حد پوست به ترتیب نشان دهنده مزاج تر و یا خشک می باشد. همچنین اعتدال بین شاخص های مذکور نیز نشان دهنده اعتدال است.
چاقی و لاغری
چاقی و لاغری فقط به رژیم غذایی وابسته نیست؛ بلکه می‌تواند سرنخی از نوع مزاج فرد باشد. به طور کلی در دیدگاه طب ایرانی، لاغری نشان‌دهنده خشکی و چاقی نشانه‌ای از تری است. در افراد چاق، اگر میزان چربی بدن نسبت به توده عضلانی بیشتر باشد، نشان دهنده مزاج سرد و تر و چنانچه میزان توده عضلانی نسبت به چربی غالب باشد، نشانه مزاج گرم و تر خواهد بود. این اصل در مورد افراد لاغر نیز صادق است؛ به‌طوری که لاغری با توده عضلانی متوسط نشان‌دهنده مزاج گرم و خشک است، در حالی که لاغری با توده عضلانی کم به مزاج سرد و خشک دلالت دارد.
وضعیت مو
رنگ و نوع موی شما هم چیزهایی درباره مزاج‌تان می‌گوید! زیادی مو، تیرگی و رشد سریع مو، نشان‌دهنده گرمی مزاج هستند. برعکس، موهای نازک و روشن و با رشد کند مو، نشان‌دهنده سردی مزاج هستند. باید توجه داشت که این معیارها با در نظر گرفتن تفاوت‌های مزاجی در نژادهای گوناگون و مقایسه شاخص‌ها با افراد همان نژاد ارزیابی می‌شوند. این مسئله به‌ویژه در مورد “تیرگی” که مفهومی نسبی است، اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند؛ چراکه پایه‌های مختلف رنگ پوست و مو در نژادهای گوناگون، امکان قضاوت مطلق را از بین می‌برد. از این منظر، ویژگی‌هایی مانند رشد کم مو، روشنی، نازکی و صافی مو نشان‌دهنده رطوبت است، در حالی که رشد زیاد مو، مجعد بودن و تراکم بالای مو، مزاج خشک را نشان می‌دهند.
رنگ پوست
رنگ پوست هم می‌تواند نشانه‌ای از مزاج باشد. با در نظر گرفتن متوسط رنگ پوست در هر نژادی، پوست‌های مایل به قرمز و زرد نشانه گرمی و پوست‌های روشن‌تر یا مایل به سفید نشانه سردی هستند. البته باید مناطقی از پوست را بررسی کرد که کمتر در معرض نور خورشید یا عوامل خارجی دیگر قرار گرفته‌اند. به‌عنوان مثال، کارگری که ساعت‌ها با لباس آستین‌کوتاه زیر نور خورشید کار می‌کند، ممکن است رنگ پوست و بازوهایش سوخته و تیره شده باشد.
فیزیک و ساختار بدن
این شاخص شامل زیرمعیارهایی متنوعی است که از جمله آن‌ها می‌توان به ابعاد استخوانی بدن مانند قد، اندازه قفسه سینه، مفاصل و برخی شاخص‌های مرتبط با نبض و برآمدگی رگ‌های زیرپوستی اشاره کرد. با این حال، ارزیابی شاخص‌های مرتبط با نبض نیازمند مهارت و تجربه بالاست و ممکن است برای پرسشنامه‌های مزاج که به‌وسیله افراد غیرمتخصص تکمیل می‌شوند، مناسب نباشد.
ویژگی‌هایی مانند استخوان‌بندی درشت، قفسه سینه عریض، شانه‌های پهن، اندام‌های بزرگ و بلند، رگ‌های برجسته، نبض قوی و مفاصل بزرگ، همگی از نشانه‌های مزاج گرم محسوب می‌شوند. در مقابل، افرادی با مزاج سرد معمولاً دارای اندام‌های کوچک، قفسه سینه باریک، رگ‌های غیرقابل‌مشاهده، نبض ضعیف و مفاصل کوچک‌تر هستند.
تأثیرپذیری از دمای هوا و غذا
افراد با مزاج گرم معمولاً تحمل کمی در برابر گرما دارند و در هوای خنک احساس راحتی بیشتری می‌کنند. این افراد ممکن است با مصرف بیش از حد غذاهای گرم‌مزاج مانند ادویه‌های تند، فلفل و شیرینی دچار احساس گرمی و التهاب شوند، اما با خوردن غذاهای سردمزاج مانند ماست، دوغ و خیار انرژی بیشتری پیدا کنند و سرحال شوند.
در مقابل، افراد با مزاج سرد معمولاً در هوای سرد احساس ناخوشایندی دارند، اما در آب و هوای گرم آرامش بیشتری تجربه می‌کنند. این افراد معمولاً با مصرف غذاهای گرم‌مزاج شاداب‌تر می‌شوند، اما غذاهای سردمزاج می‌توانند باعث احساس سرما، سستی و بی‌حالی در آن‌ها شوند.
خواب و بیداری
خواب بیش از حد معمول، نشانه‌ای از غلبه سردی، تری، یا ترکیبی از این دو است. برای مثال، افرادی که در مناطق مرطوب زندگی می‌کنند، معمولاً نیاز بیشتری به خواب احساس می‌کنند، و این مسئله در افراد با مزاج سرد و تر نمود بیشتری دارد.
در مقابل، افرادی که خواب کمتری در شبانه‌روز دارند، معمولاً مزاج گرم یا خشک، یا ترکیبی از این دو را دارا هستند. همچنین، خواب سبک نشانه خشکی مزاج است، در حالی که خواب سنگین به تری مزاج اشاره دارد.
عملکردهای بدن
تمام فعالیت‌های بدنی، فیزیولوژیکی و روانشناختی می‌توانند به شناسایی نوع مزاج فرد کمک کنند. به‌طور کلی، حرکات سریع، قوی و مؤثر نشان‌دهنده غلبه حرارت، و حرکات کند، ضعیف و ناکافی بیانگر غلبه سردی هستند. از دیدگاه فیزیولوژی، رشد سریع و مناسب به حرارت مزاج اشاره دارد، در حالی که رشد کند و محدود به سردی مزاج مرتبط است. همچنین، نشانه‌هایی مانند سرعت انجام حرکات و صحبت کردن، سطح انرژی بالا، صدای بلند و قوی، بیانگر مزاج گرم هستند. در مقابل، کندی در حرکات و کلام، انرژی پایین و صدای آرام و ضعیف، از ویژگی‌های مزاج سرد به‌شمار می‌روند.
کیفیت مواد دفعی
برخی ویژگی‌های مواد زائد بدن مانند ادرار، مدفوع، عرق و سایر ترشحات می‌توانند به عنوان نشانه‌هایی از مزاج فرد مورد توجه قرار گیرند. به‌طور کلی، ترشحات بدن اگر پررنگ‌تر از حد معمول و دارای بوی قوی باشند، نشانه گرمی مزاج به شمار می‌روند. در مقابل، رنگ‌های روشن‌تر و ترشحات با بوی ملایم‌تر معمولاً به سردی مزاج اشاره دارند.
حالت‌های روحی و روانی
حالت‌های روحی و روانی افراد می‌توانند نشانه ای از نوع مزاج آن‌ها باشد. ویژگی‌هایی مانند شجاعت، جسارت، خشمگین بودن، ریسک‌پذیری، امیدواری، هوش و استعداد بالا، معمولاً نشان‌دهنده مزاج گرم هستند. در حالی که ویژگی‌های مخالف این موارد، نظیر بی‌حوصلگی، انفعال، خمودگی و دوری از خطر، به عنوان نشانه‌های مزاج سرد شناخته می‌شوند.
این نکته را همواره باید در نظر داشته باشیم که تمامی معیارها و ارزیابی‌های ذکر شده در این زمینه، تنها در حیطه احتمالات قرار دارند و نمی‌توان به‌طور قطعی نوع مزاج یک فرد را صرفاً با یک یا چند شاخص محدود تعیین کرد. در این راستا، توجه به تمامی شاخص‌ها و استفاده از ابزارهای استاندارد برای تعیین مزاج ضروری است. با توجه به پیچیدگی‌های تشخیص مزاج و نسبیت این مفهوم در میان افراد و حتی در دوره‌های مختلف سنی، تشخیص نهایی تنها زمانی امکان‌پذیر خواهد بود که تمام داده‌های مرتبط، از جمله وزن هر یک از شاخص‌ها در تعیین مزاج، جزئیات تاریخچه فردی، سبک زندگی و در نهایت نتیجه یک بررسی دقیق توسط متخصص طب ایرانی در نظر گرفته شود.
