آزمون مزاج سنجی دکتر چایچی

پرسشنامه خوداظهاری 24 سوالی و چک لیست 11 سوالی تعیین تری-خشکی مزاج معده چایچی، اولین پرسشنامه و چک لیست تعیین تری- خشکی مزاج معده در طب ایرانی است که کلیه مراحل اعتبار سنجی را طی نموده است. نتایج این مطالعه در پایان نامه دکترای تخصصی با عنوان طراحی و بالینی سنجی ابزار تشخیصی مزاج تر و خشک معده در طب سنتی ایران در دانشکده طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، گزارش گردیده است. این ابزارها با استفاده از شاخص‌های مد نظر منابع مکتوب طب ایرانی جهت تعیین تری-خشکی معده و با مشارکت حداقل 30 متخصص طب ایرانی و متدولوژیست با تجربه در حیطه ابزار سازی، جهت گروه سنی 60-20 سال طراحی و اعتبار سنجی شده است و در آینده نزدیک مقالات آن به جامعه علمی تقدیم خواهد شد. توصیه می‌شود همکاران ارجمند جهت استفاده از این پرسشنامه در هر گونه پژوهش، مستندات مرجع آن ‌را به اساتید راهنما یا مشاور پروژه خود شامل متخصص طب ایرانی و همچنین اپیدمیولوژیست یا متخصص آمار زیستی ارایه نمایند و در صورت موافقت ایشان از پرسشنامه یا چک لیست و یا هر دو استفاده نمایند.

گزارش مختصر روند طراحی و اعتبار سنجی پرسشنامه و چک لیست:

پرسشنامه خود اظهاری مزاج معده چایچی جهت تعیین مزاج تر و خشک معده

پرسشنامه خود اظهاری تعیین تری- خشکی مزاج معده شامل 24 سؤال است. این پرسشنامه توسط چایچی و همکاران در سال 2020  طراحی و روایی و پایایی آن مورد بررسی قرار‌گرفته است. این مطالعه یک پژوهش ترکیبی (mixed method) شامل دو مرحله کیفی و کمی متوالی بود. در این پژوهش جهت تبیین مفهوم مزاج و سوءمزاج تر و خشک معده، از روش تحليل مفهوم هيبريدي شامل سه مرحله‌ی نظري (مروري بر مطالعات)، كار در عرصه (مصاحبه)، و تحليل  به روش تحلیل محتوای قرارداری انجام شد. با استفاده از  11 کتاب مرجع طب ایرانی و مصاحبه با 16 نفر از متخصصان طب سنتی علایم و نشانه‌های مزاج و سوء مزاج تر و خشک معده استخراج و به ازای هر علامت یک تا سه گویه و در مجموع 192 گویه طراحی شد. در مرحله بعدی روایی صوری و محتوای پرسشنامه با مشارکت 20 داوطلب و 20 متخصص طب ایرانی انجام شد و نهایتاً 57 گویه باقی‌ماند. پایایی گویه­ها با انجام آزمون- باز آزمون با مشارکت 21 داوطلب و به فاصله زمانی سه هفته انجام‌ شد.  همبستگی درونی پرسشنامه بیش از 75/0 محاسبه شد و شاخص ثبات به روش آزمون بازآزمون با محاسبه شاخص کاپای اصلاح شده، شاخص جیوت و آلفا کریپندرف محاسبه شد. بر اساس صلاحدید کارگروه اپیدمیولوژیست و متخصصین طب سنتی گویه‌ای حذف نشد، زیرا در جدول توافقی، مجموع توافق کامل و نسبی برای گویه هایی که کاپای اصلاح شده یا جیوت بالاتر از 40/0داشتند، قابل قبول بود. جهت حصول توافق بهتر در تشخیص متخصصان، طی یک نشست سه روزه با شرکت 12 نفر از متخصصین طب ایرانی، علایم برگرفته از متون، مصاحبه متخصصان و داوطلبان ارایه و پس از بحث گروهی کرایتریای ماژور و مینور مزاج تر و خشک معده از بین علایم انتخاب گردید. روایی سازه با استفاده از روش Known-groups validity بررسی شد. بدین صورت که جهت تعیین استاندارد طلایی 218 شرکت کننده توسط یک تیم 3 نفره از متخصصین طب ایرانی عضو هیات علمی دانشگاه با حداقل 5 سال سابقه کار بالینی و پژوهشی ویزیت گردیده و مزاج معده شرکت‌گنندگان با استفاده از کرایتریا‌های مشخص شده و تشخیص بالینی متخصصان تعیین و به‌صورت جداگانه ثبت شد. از بین این افراد در تعیین مزاج معده 128 نفر توافق صد در صد بین متخصصین وجود داشت. مزاج‌های معده تعیین شده به‌عنوان استاندارد طلایی در نظر گرفته شد. هم‌زمان شرکت کنندگان پرسشنامه خوداظهاری را نیز تکمیل نمودند. پس از انجام روایی سازه به‌روش گروه‌های شناخته شده، آنالیز واریانس انجام شد و 30 گویه باقی ماند. علاوه بر روایی سازه به روش گروه های شناخته شده، تحلیل عاملی نیز بر روی 30 گویه باقیمانده انجام شد و 4 فاکتور‌ (12 گویه) برای تری و 3 فاکتور (12 گویه) برای خشکی استخراج شد. تحلیل عاملی نهایی نشان داد فاکتور اول تری شامل 3 گویه، فاکتور دوم تری شامل 3 گویه، فاکتور سوم تری شامل 4 گویه و فاکتور چهارم تری شامل 2 گویه؛ فاکتور اول خشکی شامل 3 گویه، فاکتور دوم خشکی شامل 5 گویه، فاکتور سوم خشکی شامل 4 گویه هستند. بر اساس تصمیم گیری تیم کارگروه، 4 عامل تری با عناوین «وضع ریاح»، «تهوع»، «ترش کردن» و «ورم»؛ و 3 عامل خشکی با عناوین «حساسیت بیش از حد بافت معده»، «وضع مدفوع»، «وضع رطوبت دهان و زبان» در نظر گرفته شدند.

چک لیست مزاج معده چایچی جهت تعیین مزاج تر و خشک معده

چک لیست اولیه شامل 28 گویه بود که پس از انجام روایی صوری کیفی و کمی و حذف گویه‌های با ضریب تاثیر کمتر از 1.5 تعداد گویه‌ها به 26 گویه رسید. پس از انجام مراحل مختلف روایی محتوا  25 گویه به مرحله پایایی راه یافت. پایایی ابزار توسط 10 متخصص برای 21 بیمار به فاصله 3 هفته مورد ارزیابی قرار گرفت. همبستگی درونی پرسشنامه بیش از 0.75 محاسبه شد و شاخص ثبات به روش آزمون بازآزمون با محاسبه شاخص کاپای اصلاح شده، شاخص جیوت و آلفا کریپندرف محاسبه شد. بر اساس صلاح دید کارگروه اپیدمیولوژیست و متخصصین طب سنتی گویه‌ای حذف نشد، زیرا در جدول توافقی، مجموع توافق کامل و نسبی برای گویه‌هایی که کاپای اصلاح شده یا جیوت کمتر از 0.4 داشتند، قابل قبول بود. پس از انجام روایی سازه به روش گروه‌های شناخته شده، آنالیز واریانس انجام شد و11 گویه باقی ماند. برای تایید روایی سازه اولا می‎بایست مقدار پی از نظر آماری معنادار (سطح معناداری کمتر از 0.05) باشد. ثانیا می‎بایست روند صعودی و یا نزولی مشاهده شده منطبق با وضعیت خشکی، اعتدال و تری باشد. ثالثا اختلافات مشاهده شده بین هر دو گروه نیز از نظر آماری معنادار باشد (سطح معناداری آماری 0.1 در نظر گرفته شد). در تحلیل عاملی 4 عامل شامل «وضع بدن(چاقی-لاغری، ترهل)»، «وضع پوست»، «وضع زبان» و «وضع صورت» برای چک لیست استخراج شد.

با یک مدل رگرسیون خطی چند متغیره، نقش هر یک از این فاکتورها در اندازه تری- خشکی مزاج معده در خود اظهاری و چک لیست محاسبه شد. درانتها برتری مشخصی در محاسباتی که بر اساس وزن دهی و فاکتورها انجام شده بود یافت نشد. در نهایت برای تعیین نقطه برش پرسشنامه و چک لیست تعیین تری خشکی مزاج معده از آزمون ANOVA در حالات مختلف استفاده شد و با رسم منحنی راک نقطه‌ی برش مناسب با تاکید بر ویژگی بالا معین شد. حساسیت و ویژگی گروه‌ها در نقاط برش تعیین شده در جدول زیر آمده است.  

پژوهشگران محترم می‌توانند تا زمان چاپ مقاله این پرسشنامه به پایان نامه آن رفرنس دهند:

Chaichi.M, Development and the clinimetric properties of a diagnostic tool for wet & dry dystemperament (suemizaj) of stomach in Iranian Traditional Medicine (Persian Medicine): Shahid Beheshti University of Medical Science; 2020. [Ph.D. Thesis]

ایمیل پژوهشگر محترم:

دکتر مهشید چایچی- متخصص طب ایرانی

Chaichi.m@gmail.com