در طب ایرانی، مزاج‌ها به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند:
- مزاج‌های سالم (صحی) که تعادل طبیعی بدن را حفظ می‌کنند.
- مزاج‌های ناسالم (سوءمزاج) که نشان‌دهنده عدم تعادل و بروز مشکلات جسمی یا روحی هستند.
علاوه بر این، مزاج‌ها می‌توانند ذاتی (اولیه یا سرشتی) باشند که از بدو تولد همراه فرد بوده و معمولاً تغییرات اندکی در طول عمر دارند، یا اکتسابی (ثانویه) که تحت تأثیر عوامل محیطی و سبک زندگی ایجاد می‌شوند. بر همین اساس، اصلاح سبک زندگی در طب ایرانی راهی مؤثر برای حفظ تعادل مزاجی و درمان سوءمزاج‌ها محسوب می‌شود.
دسته‌بندی مزاج‌های سالم
بر اساس نظریه مزاج، هر فرد مزاجی منحصر‌به‌فرد دارد. شاید این ادعا کمی اغراق‌آمیز به نظر برسد، اما از آنجا که ترکیب و نسبت عناصر در بدن هیچ دو فردی کاملاً یکسان نیست، می‌توان گفت که تعداد مزاج‌های متفاوت در جهان، در حقیقت به اندازه تعداد انسان‌هاست!
با این حال، طب ایرانی بر اساس قانون احتمالات، مزاج‌ها را در ۹ دسته کلی‌تر طبقه‌بندی کرده است:
مزاج معتدل: حالتی که در آن هیچ‌یک از ویژگی‌های گرمی، سردی، تری یا خشکی غالب نیست و فرد در وضعیت تعادل جسمی و روحی قرار دارد.
مزاج‌های ساده:
- گرم
- سرد
- تر
- خشک
مزاج‌های مرکب:
- گرم و تر
- سرد و تر
- گرم و خشک
- سرد و خشک
معمولاً یک خلط به تنهایی در بدن غالب نیست، بلکه ترکیب کلی اخلاط باعث می‌شود که گرمی، سردی، تری یا خشکی در بدن غالب شود یا ترکیبی از این ویژگی‌ها شکل بگیرد.
برای نمونه، افراد با مزاج گرم، ترکیب خاصی از اخلاط دارند که باعث غلبه گرمی در بدن می‌شود. این گرمی ممکن است ناشی از غلبه عنصر آتش یا هوا (یا هر دو) باشد. چنین افرادی عموماً ویژگی‌های خاصی دارند: سریع حرکت می‌کنند، عصبی و عجول هستند، به سرعت صحبت می‌کنند، با دیگران به راحتی ارتباط برقرار می‌کنند و معمولاً متابولیسم بالایی دارند. این افراد اغلب احساس گرما می‌کنند و در مقابل گرما تحمل کمی دارند، به طوری که حتی در فصول سرد نیز نیاز کمتری به پوشیدن لباس دارند و در تابستان بیشتر از وسایلی مثل پنکه و کولر استفاده می‌کنند.
در مقابل، افراد با مزاج سرد، که سطح بالاتری از سردی در بدن خود دارند (این سردی می‌تواند ناشی از غلبه عنصر خاک یا آب باشد)، صبورتر هستند، به آرامی حرکت می‌کنند و کمتر عصبانی می‌شوند. آنها معمولاً به آرامی صحبت می‌کنند و کمتر تمایل دارند که وارد مکالمات اجتماعی شوند. متابولیسم بدن این افراد پایین‌تر است و احساس گرمای کمتری دارند. در نتیجه، تحمل کمتری در برابر هوای سرد دارند و در فصول سرد (حتی در فصول معتدل) بیشتر از دیگران نیاز به لباس‌های گرم دارند.
تفاوت‌های مزاجی چگونه خود را نشان می‌دهند؟
ویژگی‌های هر مزاج در طیفی از شدت قرار می‌گیرند و بسته به میزان غلبه عناصر چهارگانه (آتش، هوا، آب، خاک)، افراد ویژگی‌های متفاوتی از خود بروز می‌دهند. برای مثال، مزاج سرد دارای طیفی است که از سرمای شدید در یک طرف و سرمای ملایم در طرف دیگر آن قرار دارد. بنابراین، علائم و نشانه‌های هر مزاج می‌تواند به‌طور متفاوتی در افراد مختلف بروز پیدا کند که متخصصان طب ایرانی بر اساس این تغییرات، مزاج فرد را شناسایی می‌کنند.
در نتیجه، طب ایرانی با شناسایی و دسته‌بندی انواع مزاج‌ها، به ما کمک می‌کند تا بتوانیم بهتر تفاوت‌های فردی و نقش آن در حفظ سلامت جسمی و روانی را در نظر بگیریم و راهکارهای مناسب برای حفظ سلامتی و درمان‌های مناسب را برای هر فرد پیشنهاد کنیم.
